Cinemafia – documentaire met Jean Rouch, Joris Ivens en Henri Storck

door | 23 juni 2018

For a ‘quick and dirty’ translation of this page click on ‘English Google translation’ at the top of this page.
Pour une traduction superficielle en anglais, cliquez sur ‘English Google translation’ en haut de cette page.

Le jour de l’anniversaire de Jean Rouch, et à l’occasion de la remise par l’Université de Leiden d’un doctorat honoris causa pour l’ensemble de son oeuvre, une « ciné-rencontre » chaleureuse entre trois pionniers du cinéma, avec Joris Ivens et Henri Storck.
Un portrait double ou triple, réalisé en direct sur la plage de Katwijk, où la caméra joue, provoque, et consolide le lien entre les trois amis, hommes de métier et de conviction.
Un film en forme de manifeste léger et enjoué pour un cinéma vivant en marge et en diable!

Andrea Paganini

Délégué général du Centenaire Jean Rouch

Trailer ‘Cinemafia’ – editing Robert Busschots

De film Cinemafia – een simpele 16mm registratie van een gesprek aan zee tussen drie heren op leeftijd – krijgt een staande ovatie op het filmfestival van Rotterdam, wordt opgenomen in het festivalprogramma van Berlijn en bij meerdere gelegenheden vertoond in het Centre Pompidou in Parijs en uitgezonden op televisie. Vanwaar dit succes? Wat is er zo bijzonder aan deze documentaire? Ziehier de geschiedenis.

Antropoloog filmmakers

Adriaan Gerbrands tijdens veldwerk bij de Asmat (foto Internet, fotograaf onbekend).

Allereerst is daar Professor Dr. A.A. Gerbrands (1917-1997) voor wie ik tijdens mijn studie culturele antropologie in Leiden grote bewondering had. Hij was degene die maandenlang onder de Asmat in Zuidwest Nieuw-Guinea leefde, er fotografeerde en filmde en later terugging met het filmmateriaal om het te vertonen aan degenen die hij had gefilmd. Hij was de grondlegger van de etnocinematografie in Leiden en degene die theorie en praktijk met passie aan elkaar koppelde. Hij stelde Dirk Nijland in 1971 aan als docent en mijn tweelingbroer en ik waren degenen die in 1975 als eersten afstudeerden in de culturele antropologie met als specialisatie etnocinematografie.

Jean Rouch al filmend in gesprek met Joris Ivens en Henri Storck bij het strand van Katwijk. Camera is de Eclair ACL van Infofilm. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Ook Professor Gerbrands had iemand die hij bewonderde. Een Franse filmmaker en antropoloog die eveneens theorie en praktijk op een bijzondere wijze met elkaar verbond: Jean Rouch (1917-2004). Jean Rouch stond aan de wieg van de Cinéma-Vérité-stijl in Frankrijk en ontwikkelde samen met Engelse en Amerikaanse cineasten een lichtgewicht geluidsdichte 16mm camera. Een schoudercamera die je zo mobiel maakte dat je er “participerend” de meest intieme momenten van rituelen mee kon vastleggen. In bijvoorbeeld Niger en Mali, waar ze weten wat bezetenheid betekent. Jean Rouch was uniek in zijn relaties en heeft honderden cineasten en cinefielen geïnspireerd met zijn omvangrijk werk en colleges.

Eredoctoraat

Germaine Dieterlen, collega en inspirator van Jean Rouch. Werkte meer dan 20 jaar als antropoloog onder de Dogon en de Bambara in Mali

Professor Gerbrands vond dat Jean Rouch een eredoctoraat verdiende en zo geschiedde. Dirk Nijland mocht, bij afwezigheid van Gerbrands die toen tijdelijk docent was aan de Universitas Indonesia in Jakarta, alles organiseren en voorbereiden. Nijland ging daarvoor naar Parijs en kon daar met grote moeite Jean Rouch overhalen om het eredoctoraat te accepteren. Rouch stelde echter als ‘voorwaarde’ dat een aantal van zijn dierbare vrienden zouden worden uitgenodigd om erbij te zijn: Joris Ivens (1898-1989), de Nederlandse avant-garde documentairemaker, Henri-Storck (1907-1999), de Belgische pionier op gebied van de documentaire film en Germaine Dieterlen (1903-1999), Franse antropologe en collega-filmmaker gespecialiseerd op gebied van de mythologieën van de Dogon in Mali. En zoals Dirk Nijland me vertelde zei Rouch ook “dat er voor moest worden gezorgd dat er een paar blikken met film waren en een camera, want bij die ontmoeting aan de Noordzee met Ivens en Storck, daar zouden wel een paar traantjes gaan vallen”.

Joris Ivens demonstreert het filmen met de oude camera. Op de achtergrond Roger Busschots met de Beaulieu van het Instituut voor Culturele Antropologie met magazijn en blimp. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Toen mijn broer en ik het nieuws vernamen dat deze drie filmgrootheden naar Leiden kwamen, twijfelden we geen moment. Dat moest vastgelegd worden. We brachten onze 16mm Eclair-camera en Nagra-recorder in gereedheid om het eredoctoraat te filmen in de Hooglandse Kerk. Op die feestelijke dag en omdat zoals gezegd ook Jean Rouch filmplannen had, spreken we voor de volgende dag af in hotel Nieuw-Minerva in het centrum van Leiden waar de drie fameuze heren en hun twee dames logeren. Ook Dirk Nijland van het Instituut voor Culturele Antropologie schuift aan. Jean Rouch heeft het sublieme idee om te filmen op het exacte plekje waar Ivens in 1929 zijn eerste speelfilm “De Branding” opnam. Rouch wil dan graag met onze Eclair 16mm camera filmen. Ik mag voor Rouch het geluid doen, met mijn favoriet, de Zwitserse Nagra en de fameuze Sennheiser MKH416 als hengelmicrofoon. Tweelingbroer Roger mag met de tikkeltje onhandzame Beaulieu-camera van het Instituut voor Culturele Antropologie filmen en Dirk Nijland registreert daarbij het geluid met de mini-Nagra van het instituut. Geregeld. Op naar Katwijk.

'Anniversaire au bord de la mer'

Henri Storck en Joris Ivens bij het Witte Kerkje in Katwijk. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Bij het filmen van De Branding stond de camera precies hier zegt Ivens. Stills uit Cinemafia (16mm, 1980)

Daar ontspint zich, onder leiding van Rouch achter de camera, een spontaan gesprek tussen de drie film-pioniers. Precies op de plek bij het Witte Kerkje in Katwijk waar Joris Ivens in 1929 zijn camera opstelde voor een opname van De Branding, Ivens’ eerste en meteen laatste speelfilm. Hij zou zich verder alleen nog maar met artistieke en documentaire films bezighouden. Al pratend en filmend over hun beginjaren en de beperkingen van de vroegere film-apparatuur, verplaatst het groepje zich naar het strand. Daar omhelzen ze elkaar, met de camera hoog boven de koppen getild, want ‘C’est mon anniversaire’!, laat Rouch weten. Hij werd die dag op 31 mei 1980 63 jaar, Henri Storck was toen 72 en Joris Ivens 81, quatre-vingt-un!
Jean Rouch filmt en interviewt Joris Ivens en Henri Storck. Robert Busschots is de geluidsman.

Jean Rouch tilt camera boven de hoofden om elkaar te omhelzen vanwege zijn 63ste verjaardag. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Team 1: Jean Rouch, camera, met achter zich geluidsman Robert Busschots filmen Joris Ivens en Henri Storck afdalend naar het strand van Katwijk. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Team 1: Jean Rouch overlegt over de felle wind met zijn geluidsman Robert Busschots. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Team 2: cameraman Roger Busschots wisselt van positie. Op de voorgrond Henri Storck en Joris Ivens. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Henri Storck vertelt over Robert Flaherty tegen Joris Ivens. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Team 2: geluidsman Dirk Nijland met op de voorgrond Henri Storck. Still uit Cinemafia (16mm, 1980)

Rouch: Hoe zagen jullie elkaar in die tijd, als vrienden of wat? Hoe was de filmwereld op dat moment?
Ivens: Het was een maffia.
Rouch: een maffia?
Storck: Nee. Het waren trawanten!
Ivens: Trawanten ja. Ik zei maffia omdat we elkaar goed kenden. Met maffia bedoel ik meer de internationale contacten.
Storck: De medeplichtigheid.
Ivens: Medeplichtigheid, begrijp je. Met Vertov, met Pudovkin, Eisenstein. We hebben Ruttmann, we hebben daarna Grierson en Henri erbij, we hebben Lods en Painlevé …
Rouch: En de oude Flaherty in dit alles?
Ivens: Ah, hij is de grootvader weet je. … Toen ik zijn films zag, zag ik dat het mogelijk was om films zonder fictie te maken die de mensen echt raken en dat is wat ik ga doen dacht ik. Dat was rond 1925-26.
Rouch: Weet je, de eerste film die ik in mijn leven zag, was Nanook [Flaherty, 1922]. Toen ik 7 was nam mijn vader me mee naar Brest om Nanook te zien. En dat is de eerste film die ik in de bioscoop zag.
Storck: Nou, dan ben je getekend, door het lot. Hetzelfde bij mij, het was liefde op het eerste gezicht toen ik op mijn twintigste de film Moana [Flaherty, 1927] zag. Ik besloot toen de Cineclub op te richten en dat was de reden dat ik films ging maken.

16mm montage en van celluloid naar digitaal

Steenbeck montagetafel

Na afloop geeft Jean Rouch onze Eclair-camera terug met de opdracht: Robert, Roger en Dirk, maak er iets moois van. We mogen zelf bedenken wat we met het materiaal gaan doen. Hoe zullen we de film noemen? Sprak Ivens niet over een ‘maffia’? ‘Cinemafia’ is geboren. Hoe zullen we de montage aanpakken, de hele ‘take’ van Rouch intact houden zoals Rouch zelf zo vaak heeft gedaan met zijn registraties in Afrika? Of historische fragmenten opzoeken en op strategische momenten inlassen? We kiezen voor dit laatste, maar wel subtiel. Kern blijft de vriendschappelijke ontmoeting op het strand, de sfeer, de anecdotes, de wind, de zee, het water. Water, vuur en aarde dat is wat de drie mannen bindt in hun films. De elementen. Alles past in elkaar. De gedrevenheid, de liefde voor kunst, apparatuur en voor de relatie tussen mens en natuur, tussen techniek en boodschap, de geschiedenis van de film. Mooi om te monteren, spelen met licht, beeldfragmenten, uitspraken. Netjes knippen op de kaderlijn tussen de beeldjes, plakken met de perfect afgeregelde filmpers, het gelijkleggen van de 16mm magnetische tape met het beeld, het motorgeruis van de Steenbeck montagetafel. Drie bevlogen vrienden in de viewer, trots op hun historie. Het wordt een organisch portret, ademend en intrigerend, maar vooral simpel.

Kleurcorrectie en grading door Robert Busschots. Schermafbeelding DaVinci Resolve Studio

En anno 2018 mocht ik dit document bij wijze van spreken weer nieuw leven inblazen door een splinternieuwe scan van de originele 16mm montage met de nieuwste technieken op kleur te corrigeren. Kleurcorrectie, ‘grading’, alweer een nieuwe visuele passie in een nieuw digitaal tijdperk. De eeuwige wisselwerking tussen techniek en inhoud.
CREDITS

Crew 1
camera en interview: Jean Rouch
geluid: Robert Busschots
Crew 2
camera: Roger Busschots
geluid: Dirk Nijland
montage: Robert en Roger Busschots, Dirk Nijland
productie: productiegroep Busschots – Nijland
Copyrights en info:
Productiegroep Busschots – Nijland
Infofilm

Copyrights fragmenten:
Erven Ivens en Mannus Franken Stichting (Branding, 1929)
Fonds Henri Storck (Strandidylle, 1932 ; Images d’Ostende, 1929-30)
Erven Rouch (Cimétière dans la Falaise, 1952, met Roger Rosfelder)
Erven Willy Kessels (foto’s Borinage)
Museum Folkwang (foto Germaine Krull)
Jocelyne Lamothe-Rouch
BIO CINEMAFIA-TEAM

JORIS IVENS, geboren 1898 in Nijmegen was pionier op gebied van de Nederlandse documentaire en behoorde tot de internationale filmavant-garde. Hij werd bekend met o.a. De brug (1928), Regen (1929) en Zuiderzee (1930). Hij maakte samen met Henri Storck “Borinage” (1934) over de mijnstreek in België, “The Spanish Earth” (1937) over de Spaanse Burgeroorlog en “De vierhonderd miljoen” (1939) over de Japanse bezetting in China. Tijdens de Tweede Wereldoorlog draaide hij “Power and the Land” (1941) in opdracht van het Amerikaanse Ministerie van Landbouw en “Action Stations!” (1943) voor de Canadese marine. Hij overleed in Parijs in 1989.

HENRI STORCK, geboren 1907 in Oostende, begon met filmen in 1927, was assistent van o.a. Jean Vigo en draaide samen met Joris Ivens de sociale aanklacht over de Belgische mijnstreek “Borinage” in 1933. Hij was een pionier op het gebied van de Belgische documentaire. Met de lichtgewicht Kinamo-camera draaide hij experimentele korte films. Henri Storck was voorzitter van de Association Belge des Auteurs de Films et Auteurs de Télévision en mede-oprichter van het Koninklijk Belgisch Filmarchief. Hij overleed in 1999.

JEAN ROUCH, geboren 1917 in Parijs, studeerde af als ingenieur maar werd bekend met zijn antropologische films uit West-Afrika. Enkele van zijn belangrijkste films zijn “Les maîtres fous” (1954), “Moi un noir” (1958) en “Chronique d’un été” (1961). Veel van zijn films zijn een vermenging van documentaire en fictie. Rouch beïnvloedde met zijn vrije filmstijl een hele generatie van jonge (Franse) filmmakers. Hij kwam in 2004 op 86-jarige leeftijd bij een verkeersongeluk in Niger om het leven.

DIRK NIJLAND geboren 1938, bekwaamde zich tijdens zijn studie culturele antropologie in het medium film, o.a. bij de Stichting Film en Wetenschap en John Fernhout. In 1965 maakte hij “Sinti”, over zigeuners in Nederland. Hij liep in 1967/68 een jaar stage bij Jean Rouch. Hij was van 1971 tot 1999 docent etnocinematografie/visuele antropologie aan het Instituut voor Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie van de Universiteit Leiden. Hij was mede-realisator en producent van “Cinemafia” (1980) en “De Bende van Jean Rouch” (1993) en speelde een rol in “Madame l’Eau” van Jean Rouch (1993). Een van zijn belangrijkste films is “Tobelo Mariage” uit 1982 over een huwelijksceremonie bij de Tobelo op de Molukken (Indonesië).

ROGER BUSSCHOTS, geboren 1948 in Antwerpen, is cultureel antropoloog en vormgever. Hij was mede-realisator en producent van “Cinemafia” (1980) en filmmaker van o.a. “Daniel, een Andalusische boer” (16mm, 1975) en “Anders in dezelfde straat” (16mm, 1980, IKON-tv). Hij won in 1984 de Sony Video Award voor het beste educatieve programma van Nederland met ‘Chado, de Weg van de Thee‘, in opdracht van het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden. Hij ontwierp de tentoonstelling ‘Passie van Leiden’ voor Stedelijk Museum De Lakenhal en ontwierp het Bezoekerscentrum Sterrewacht Leiden in opdracht van de Universiteit Leiden.

ROBERT BUSSCHOTS, geboren 1948 in Antwerpen, was docent Visuele Antropologie aan de Nijmeegse Universiteit en gastdocent 16mm filmtechniek aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. Hij was mede-realisator en producent van “Cinemafia” (1980) en filmmaker van o.a. “Daniel, een Andalusische boer” (16mm, 1975) en “Anders in dezelfde straat” (16mm, 1980, IKON-tv). Daarnaast maakte hij producties op gebied van gezondheidsvoorlichting en etnische minderheden en deed hij jarenlang de montage van films en televisieprogramma’s.

Naar overzicht projecten